محمدسعید حالت افندیحالتافندی، محمدسعید، سیاستمدار عثمانی که نفوذ او بر سلطان محمود دوم، از ۱۲۲۶ تا ۱۲۳۷ نقش تعیین‌کننده‌ای در حیات سیاسی حکومت عثمانی داشت. پدرش، حسین افندی، قاضی و اصلا اهل کریمه بود. [۱]
قاموس الاعلام، شمس‌الدین‌بن خالد سامی، ذیل مادّه، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ۱۸۹۸.
[۲]
سجل عثمانی، محمد ثریا، ج۲، ص۱۰۲، استانبول ۱۳۰۸ـ۱۳۱۵.
۱ - مسلکحالت در ۱۱۷۳ متولد شد. با آن‌که در مدارس دینی تحصیل کرد و قاضی شد، سرانجام به کار دیوانی روی آورد. در همین احوال، در سلک مریدان غالب دَدَه، از مشایخ طریقت صوفی مولویه، درآمد. [۳]
تاریخ جودت، احمد جودت‌پاشا، ج۱۰، ص۱۱۵، استانبول ۱۳۰۹.
[۴]
شاو، ج ۲، ص ۸.
[۵]
د. ا. د. ترک، ذیل مادّه.
۲ - شغلحالت افندی در شغل منشیگریِ رجال عثمانی با یونانیان فناریِ گرداننده دارالترجمه باب عالی (که ساکن محله فَنار استانبول و از اشراف‌زادگان تحصیل کرده در ممالک دیگر و اغلب مورد مشاوره در امور خارجه بودند) آشنایی پیدا کرد. وی چندی از منشیان قالیماچی بیگ، سرْمترجم دیوان همایون، شد. در این دوره، با رشوه گرفتن برای استخدام یونانیان در دارالترجمه‌ها یا ولایت نواحی مولداوی و والاکیا (افلاق)، ثروتی گرد آورد. [۶]
تاریخ جودت، احمد جودت‌پاشا، ج۱۱، ص۹۵ـ۹۶، استانبول ۱۳۰۹.
حالت افندی سرانجام به مرتبه دیوانی بالاتر (خواجگان دیوان همایون) ارتقا یافت و در ۳۰ ربیع‌الاول ۱۲۱۸ سفیر عثمانی در فرانسه شد. [۷]
تاریخ جودت، احمد جودت‌پاشا، ج۷، ص۱۷۵، استانبول ۱۳۰۹.
[۸]
قاموس الاعلام، شمس‌الدین‌بن خالد سامی، ذیل مادّه، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ۱۸۹۸.
[۹]
کارال، ج ۵، ص ۸۳.
[۱۰]
کارال، ج ۵، ص ۱۰۲.
[۱۱]
د. ا. ترک، ذیل مادّه.
سه سال اقامت در پاریس سبب تشدید مخالفت وی با نوآوریهای غربی‌مآبانه شد [۱۲]
شاو، ج ۲، ص ۸.
پس از بازگشت به استانبول در ۱۲۲۱، باز هم در امور دیوانی ارتقای مقام یافت و در ۱۲۲۲ عنوان رئیس‌الکتّاب گرفت، که منصبی در حد وزیر امور خارجه بود. [۱۳]
لغات تاریخیه و جغرافیه، احمد رفعت، ذیل مادّه، استانبول ۱۲۹۹ـ۱۳۰۰.
وی در ۱۲۲۳ به علت تمایل به انگلیسیها، از جانب سفیر فرانسه متهم به برقرار کردن مناسبات پنهانی با انگلستان شد، که بر اثر آن از سمت خود برکنار و به کوتاهیه تبعید گشت. [۱۴]
شاو، ج ۲، ص ۸.
۳ - افزایش اعتبار نزد سلطانسلطانمحمود دوم، پس از رسیدن به سلطنت، در ۱۲۲۴ حالت افندی را به استانبول فراخواند و او را مأمور برقراری مجدد سلطه عثمانی بر بغداد ، که والی آن نافرمانی در پیش گرفته بود، کرد. حالت افندی این مأموریت را با موفقیت انجام داد [۱۵]
تاریخ جودت، احمد جودت‌پاشا، ج۹، ص۳۱۰ـ۳۱۶، استانبول ۱۳۰۹.
[۱۶]
تاریخ جودت، احمد جودت‌پاشا، ج۱۰، ص۱۱۵، استانبول ۱۳۰۹.
و همین امر عاملی در افزایش نفوذ و اعتبارش نزد سلطان شد، تا آن‌جا که در ۱۲۲۵ کدخدای رکاب همایون و مسئول «مخابره خفیه» مکاتبات محرمانه سلطان شد [۱۷]
سجل عثمانی، محمد ثریا، ج۲، ص۱۰۲، استانبول ۱۳۰۸ـ۱۳۱۵.
و در ۱۲۳۰ نشانجی (رئیس اداره طغرا در دیوان همایون) لقب گرفت. [۱۸]
تاریخ جودت، احمد جودت‌پاشا، ج۱۰، ص۱۸۶، استانبول ۱۳۰۹.
۳.۱ - اصلاحات در سپاهحالتافندی در این سمت محمود را وادار ساخت که در آسیای صغیر (آناطولی) و بالکان قدرت اعیان را درهم کوبد. وی همچنین مانع از هرگونه تلاش در راه اصلاحات در سپاه ینی‌چری شد. [۱۹]
تاریخ، محمد عطاءاللّه شانی‌زاده، ج۳، ص۵۰ـ۵۴، استانبول ۱۲۸۴/۱۸۶۷.
در واقع، وی ثروت گردآورده از ارتباط با یونانیان را صرف تطمیع فرماندهان ینی‌چری کرد و از این طریق ایشان را به‌خویش وفادار ساخت و با تکیه بر قوای ینی‌چری، مخالفان را مرعوب کرد. [۲۰]
تاریخ جودت، احمد جودت‌پاشا، ج۱۰، ص۱۱۳ـ۱۱۴، استانبول ۱۳۰۹.
[۲۱]
تاریخ جودت، احمد جودت‌پاشا، ج۱۲، ص۵۶، استانبول ۱۳۰۹.
دوستی نزدیک وی با یونانیان فناری موجب بدگمانیهایی گردید که رقیبان سیاسی‌اش به بار آوردند. سیاستِ از میان بردن تپه‌دَلَنْلی علی‌پاشا، والی مقتدرِ یانیه، فرصت مناسبی برای شورش یونانیان برای استقلال خود فراهم ساخت. [۲۲]
لغات تاریخیه و جغرافیه، احمد رفعت، ذیل مادّه، استانبول ۱۲۹۹ـ۱۳۰۰.
[۲۳]
قاموس الاعلام، شمس‌الدین‌بن خالد سامی، ذیل مادّه، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ۱۸۹۸.
ناکامی ینی‌چریها در فرونشاندن این شورش و روابط حالت افندی با یونانیان بهانه مناسبی به دست مخالفان داد تا او را عامل اصلی فاجعه یونان معرفی کنند. [۲۴]
د. ا. ترک، ذیل مادّه.
[۲۵]
شاو، ج ۲، ص ۱۸.
حالت‌افندی در ربیع‌الاول ۱۲۳۸، به فرمان محمود دوم به بورسه و از آن‌جا به قونیه تبعید شد و کمی بعد به قتل رسید [۲۶]
سجل عثمانی، محمد ثریا، ج۲، ص۱۰۲، استانبول ۱۳۰۸ـ۱۳۱۵.
و در قونیه دفن شد. [۲۷]
تاریخ جودت، احمد جودت‌پاشا، ج۱۲، ص۵۷، استانبول ۱۳۰۹.
۴ - آثاراگرچه حالت‌افندی مردی زیرک بود [۲۸]
تاریخ جودت، احمد جودت‌پاشا، ج۲، ص۵۵، استانبول ۱۳۰۹.
و در میان معاصران به جاه‌طلبی در صحنه سیاست ، حیله‌گری و بی‌رحمی آوازه یافته بود، حامی فعالیتهای ادبی نیز به‌شمار می‌رفت. مقرّش کانون بحثهای ادبی و علمی بود و کتابخانه شخصی معروفش بعدها به بنیاد کتابخانه نسخ خطی سلیمانیه در استانبول تبدیل شد. اثری از وی به نام دیوان حالت باقی‌مانده است. [۲۹]
ایضاح المکنون، اسماعیل بغدادی، ج۱، ص۴۹۶.
[۳۰]
حاجی‌خلیفه، ج ۳.
۵ - فهرست منابع(۱) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱، در حاجی‌خلیفه، ج ۳. (۲) محمد ثریا، سجل عثمانی، استانبول ۱۳۰۸ـ۱۳۱۵؛ ۱۸۹۰ـ۱۸۹۷، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۱؛ (۳) احمد جودت‌پاشا، تاریخ جودت، استانبول ۱۳۰۹. (۴) احمد رفعت، لغات تاریخیه و جغرافیه، استانبول ۱۲۹۹ـ۱۳۰۰. (۵) شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ۱۸۹۸. (۶) محمد عطاءاللّه شانی‌زاده، تاریخ، استانبول ۱۲۸۴/۱۸۶۷. (۷) IA, sv "Halet Efendi" (by M Sihabeddin Tekindag). (۸) Enver Ziya Karal, Osmanli tarihi, vol۵, Ankara ۱۹۹۹. (۹) Stanford J Shaw, History of the Ottoman empire and modern Turkey, Cambridge ۱۹۸۵. (۱۰) TDVIA, sv "Halet Efendi" (by Abdulkadir Ozcan). ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمدسعید حالت افندی»، شماره ۵۷۳۶. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|